Kaptan, Deniz Hukuku (Özel Hukuk ve Kamu Hukuku) kapsamındaki kişiler içerisindeki en mühim ve kritik olanlardan birisidir. Kaptan, gemideki en üst düzey gemi adamı olup bu kapsamda diğer gemi adamlarından farklı olarak, kendisine tanınmış olan geniş yetkilerle birlikte yüklenmiş olan görev ve sorumluluklar bulunmaktadır. Biz de bu yazımızda, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) kapsamında Kaptanın görevleri yetkileri ve sorumluluklarını kısaca açıklamaya çalışacağız.

Kaptanların, idare edecekleri gemilerin gros tonilatolarına ve sefer yapacakları bölgenin sınırlarına göre sahip olmaları zorunlu olan nitelikleri, gemiadamlarının Eğitim Belgelendirme ve Vardiya Standartları Hakkında Uluslararası Sözleşme ve 30328 sayılı gemiadamları ve Kılavuz Kaptanlar Yönetmeliği hükümlerine göre belirlenmektedir. Bu konuya önümüzdeki yazılarımızda değineceğiz. Konumuza dönecek olursak, ilk olarak TTK kapsamında kaptanın görevlerinden bahsedelim.

Kaptanın görevleri:
- Kaptan, yola çıkılmadan önce geminin denize ve yola elverişli olmasına dikkat etmekle yükümlüdür. Ayrıca gemiye, gemi adamlarına ve taşınan yüke ait belgelerin gemide bulunmasına da dikkat etmekle yükümlüdür. 

- Kaptan, yükleme ve boşaltma araçlarının kullanılma amaçlarına uygun durumda olmasına ve istifçiler tarafından yapılması durumunda dahi yapılan istifin, denizcilikte geçerli olan kurallara uygun bir şekilde gerçekleştirilmesine dikkat etmekle yükümlüdür. 

- Kaptan, denizcilikte geçerli olan kurallar gereği; geminin aşırı derecede yüklenmemesine, gerekli safranın gemide bulunmasına ve geminin ambarlarının taşınacak olan eşyayı kabule ve korumaya elverişli bir şekilde donatılmış olmasına dikkat etmekle yükümlüdür.

- Kaptan, gemi yola çıkmaya hazır olunca, elverişli ilk fırsatta yola çıkmakla yükümlüdür.

- Kaptan, hastalık veya diğer bir sebepten dolayı gemiyi yönetemeyecek durumda olsa bile, geminin yola çıkmasını veya yolculuğun devamını uygun görülemeyecek bir şekilde geciktiremeyecektir. Böyle bir durumda kaptan; durumun gereklerine göre donatandan talimat alması mümkünse, vakit geçirmeden donatana engelleri bildirip talimat gelinceye kadar gereken önlemleri almakla yükümlüdür. Aksi takdirde yerine başka bir kişiyi kaptan olarak bırakmakla yükümlüdür.

- Kaptanın gözetimi altında, ikinci kaptan tarafından ve onun mazereti hâlinde bizzat kaptan veya kaptanın gözetimi altında olmak şartıyla ehil bir gemi adamı tarafından gemi jurnali tutulmalıdır. Tutulacak gemi jurnalinde, engel bulunmadıkça aşağıda belirtilen hususlar günü gününe yazılmalıdır.

a) Meteorolojik veriler, özellikle hava ve rüzgâr durumu.
b) Geminin izlediği rota ve aldığı yol.
c) Geminin bulunduğu enlem ve boylam dairesi.
d) Sintinelerdeki su yüksekliği.
e) İskandil edilen su derinliği.
f) Kılavuz alınması, kılavuzun gemiye girdiği ve ayrıldığı saatler.
g) Gemi adamları arasındaki değişiklikler.
h) Gemi veya eşyanın uğradığı bütün kazalar ve bunların ayrıntılı açıklaması.
i) Gemide işlenen suçlar ve 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu hükümleri saklı kalmak üzere, gemide meydana gelen doğum ve ölüm olayları.

- Yüklemenin başlamasından boşaltmanın bitmesine kadar zorunlu bir sebep bulunmadıkça, kaptan ile ikinci kaptan aynı zamanda gemiden ayrılamayacaklardır. Kaptan ayrılmak zorunda kalırsa, ayrılmadan önce zabitler veya tayfalar arasından uygun birisini yerine vekil bırakmakla yükümlüdür. Geminin güvenli olmayan bir limanda veya demirleme yerinde bulunduğu zamanda, yüklemeye başlanmasının öncesinde ve boşaltmanın bitiminin sonrasında da söz konusu yükümlülük geçerlidir.

- Kaptan, yolculuk sırasında gemiyi ya da taşınan eşyayı ilgilendiren veya başkaca bir maddi zarar doğurması muhtemel olan bir kaza meydana geldiğinde; geminin zayi olması durumunda dahi, bir deniz raporu düzenlenmesini istemeye yetkili ve kendisinden istendiği takdirde buna zorunludur. Deniz raporunun düzenlenmesini donatan veya ilgisi olduğunu ispat eden herkes isteyebilecektir.

- Kaptan, geminin zayi olması durumunda dahi gerektiği sürece donatanın menfaatlerini korumakla yükümlüdür.

Kaptanın yetkileri:
Kaptanın TTK kapsamındaki yetkileri, daha ziyade temsil yetkileri ile ilgilidir. Söz konusu yetkileri kısaca belirtecek olursak;

- Kaptanın donatanı temsil yetkisi: Gemi bağlama limanında bulunduğu esnada, kaptanın gemi adamı tutma yetkisi bulunmaktadır. Gemi bağlama limanı dışında bulunduğu sırada kaptan; geminin donatılmasına, yakıt ve kumanyasına, gemi adamlarına, geminin denize ve yüke elverişli bir hâlde tutulmasına ve genel olarak yolculuğun güvenli bir şekilde sürdürülmesine ilişkin her türlü işlem ve tasarrufları üçüncü kişilerle donatan adına yapmaya yetkilidir. Taşıma sözleşmeleri yapmak ve görevleri ile ilgili hususlarda dava açmak da kaptanın yetkisi kapsamındadır. Bir diğer konu ise kredi işlemleri ile ilgilidir; kaptan, ancak gemiyi korumak veya yolculuğu yapmak için zorunluluk bulunması hâlinde ve bu ihtiyaçların karşılanabilmesi için gerekli olan miktarda ödünç para veya veresiye mal almaya ve benzeri kredi işlemlerini yapmaya yetkilidir. Ancak burada belirtmek gerekir ki; üçüncü kişi, kaptanın yetkisiz olduğunu veya sağlanan krediyi başka bir amaçla kullanma niyetinin bulunduğunu biliyorsa ya da bunları bilmemesi ağır bir ihmal oluşturuyorsa, kaptanın yaptığı işlemler donatanı bağlamayacaktır.

- Kaptanın taşıyanı temsil yetkisi: Kaptan, taşıyan ad ve hesabına konşimento düzenlemeye yetkilidir. 

- Kaptanın yükle ilgili olanları temsil yetkisi: Kaptan, bir zararın önüne geçilmesi veya azaltılması için özel önlemlerin alınması gerektiğinde, yükle ilgililerin menfaatlerini göz önünde bulundurmalı ve mümkünse talimatlarını almalı ve durumun gereğine göre bu talimatları yerine getirmelidir. Talimat alınmasının mümkün olmadığı durumlarda, kaptan kendi takdirine göre hareket edecektir. Ancak yükle ilgili olanları, meydana gelen durumlardan ve alınan önlemlerden gecikmeksizin bilgilendirmelidir. Kaptan, bu gibi durumlarda eşyayı tamamen veya kısmen boşaltmaya ve (eşyanın bozulması sebebiyle veya diğer sebeplerden ileri gelebilecek büyük bir zararın başka surette önüne geçilemeyeceği anlaşılmaktaysa) eşyayı satmaya yetkilidir. Kaptan, (yükle ilgili olanların zamanında bizzat yapabilecek durumda olmamaları koşuluyla) eşyanın zıyaından ve hasara uğramasından doğan istem haklarını, mahkemelerde veya mahkeme dışında kendi adına kullanmaya yetkilidir.

Kaptanın sorumlulukları
- Kaptan, bütün işlerinde özellikle de ifası kendisine düşen sözleşmelerin yerine getirilmesinde tedbirli bir kaptan gibi hareket etmek zorundadır.

- Kaptan, kusuruyla yol açtığı zararlardan özellikle de TTK’da belirtilen görevlerini yapmamasından doğacak zararlardan dolayı, yolcular da dahil olmak üzere gemiyle ve eşyayla ile ilgili herkese karşı sorumlu olacaktır.

- Donatanın emrine uyması kaptanı sorumluluktan kurtarmayacaktır. Ancak durumu bilerek kaptana emir vermiş olan donatan da, kaptanla birlikte sorumlu olacaktır.

- Kaptanın, Türkiye Cumhuriyeti’nin taraf olduğu sorumluluğun sınırlandırılmasına ilişkin milletlerarası sözleşmelerden doğan sorumluluğunu sınırlandırma hakkı saklıdır.

- Kaptan, bir tehlikenin varlığı hâlinde gemi zabitlerine danışmaya gerek görse bile, onların verdikleri kararla bağlı olmayacaktır. Alacağı önlemlerden daima kaptan sorumlu olacaktır.