Uluslararası Deniz Hukuku açısından Römorkaj Sözleşmeleri ile Denizde Yük Taşıma Sözleşmeleri arasında bir ayrım vardır ( ). Bu ayrım oldukça önemlidir çünkü hangi sözleşme türünün kullanıldığına bağlı olarak farklı yasal sorumluluk rejimleri uygulanmaktadır.
Bir yük taşıma sözleşmesi esasen bir tarafın yükü bir yerden başka bir yere taşımayı üstlenmesidir. Çekme, kiralayanın gemisinin çekilerek tutulması, itilmesi, sürüklenmesi, eşlik edilmesi veya yönlendirilmesi ya da yanında durulması ile bağlantılı herhangi bir işlem anlamına gelir. Bununla birlikte, römorkaj sözleşmesi ise bir tarafın diğer tarafın gemisini (mavna gibi) veya yapısını bir yerden başka bir yere taşımayı taahhüt etmesini içermektedir ve ilgili sözleşme ancak 'çekme esnasında' geçerlidir. Bu standart formların tarafları genellikle 'Römorkör Sahibi' (‘Tugowner/ Tug’) ve 'Kiralayan' (Tow/Hirer) olarak adlandırılır. Taşıma işlevini yerine getiren tarafın diğer tarafın mallarını bir yerden başka bir yere taşımak için hem römorkör hem de mavna tedarik ettiği durumlarda, sözleşme bir yük taşıma sözleşmesidir. Ancak bu, kiralayanın her zaman çekilenin sahibi olduğu varsayımı olarak yanlış anlaşılmamalıdır.
Çeşitli standart römorkaj sözleşmesi tipleri bulunmaktadır. Ancak, bu standart sözleşme formlarında yer alan düzenlemeler kısıtlayıcı değildir ve taraflar, örneğin Borçlar Kanunu ve Ticaret Kanunu gibi yasalarla getirilen kısıtlamalara tabi olarak diledikleri şartlar üzerinde anlaşabilirler. Birçok durumda, limandaki römorkaj hizmetleri, bir grup olarak çalışan ve tam olarak aynı sözleşme şartlarını sunan römorkör sahiplerinin tekelindedir. Buna ek olarak, standart formlar kullanışlıdır çünkü yeni düzenlemelere göre daha iyi tasarlanmış ve uygulamada test edilmiş oldukları farz edilir, ayrıca taraflar bunlara aşinadır ve bir gemi limana her girdiğinde veya çıktığında farklı bir sözleşme müzakere etmek pratik olmayacaktır.
Römorkaj sözleşmeleri genel deniz hukukuna tabidir. Römorkaj ve Diğer Hizmetler için Birleşik Krallık Standart Koşulları 1986 (UKSTC) muhtemelen dünya çapında mevcut olan çeşitli formlar arasında römorkör sahipleri için en elverişli olanıdır. UKSTC, yerel mahkemelerin yargı yetkisine sahip olduğu İskoçya dışında, İngiliz Hukuku ve münhasır İngiliz yargı yetkisini içermektir.
Römorkaj hukuku kapsamında bir römorkör çekilen geminin veya yükünün zilyedi haline gelmeyecektir. Ayrıca, bir römorkör (genellikle bir römorkör operatörü) kendi ihmali için sorumluluktan muaf bir sözleşme yapamaz, ancak yargı bu kuralı aşmak için bir yol geliştirmiştir. İster yazılı ister sözlü olsun, römorkaj sözleşmelerinin oluşturulması teamül hukukuna tabidir. Bir çekme sözleşmesi kapsamında verilen hizmetler için sahibi tarafından ödeme yapılmayan çekilen bir gemiye karşı bir denizcilik haczi doğacaktır.
Türk Hukuku açısından ise emsal yargıtay kararlarında vekalet sözleşmesi ve hatta navlun sözleşmesi olarak tanımlanmıştır. “Taraflar arasındaki iş görme sözleşmesi, TBK ve TTK'da düzenlenmemiştir. Bu nedenle öncelikle sözleşmenin hukuki niteliğinin saptanması lazımdır. Türk hukukunda TBK'nin 502/2 maddesine göre, hukuki işlem yahut hukuki işlem benzeri yapılması ile birlikte fiili işlem yapılması, yani maddi anlamda bir işin görülmesi de vekaletin konusunu teşkil edebilir. Böylece Türk hukukunda, römorkaj sözleşmesini de kural olarak vekalet sözleşmesi kapsamında değerlendirmek gerekir.”
“…römorkaj sözleşmesinin hukuki niteliğinin belirlenmesinde yatmaktadır. Çekilen konumunda bulunan sigortalı OKA isimli tarak gemisinin kendi gemi adamlarının idare ve zilyetliği altında olmadığı gibi, kendi başına hareket kabiliyetinin de bulunmadığı anlaşılmaktadır. Dava konusu olayda olduğu gibi, kendisine ait hareket gücü ve mürettebatı bulunmayan geminin çekilmesine ilişkin sözleşmenin navlun sözleşmesi olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Kaldı ki, davacı sigorta şirketi de poliçesini nakliyat sigorta poliçesi olarak tanzim etmiş olup, çekilen gemiyi poliçede sigortalı emtia olarak göstermiştir. Bu durumda mahkemece, sigortalı ile davalı arasındaki ilişkinin navlun sözleşmesi olarak kabulü ile TTK’nın 1061 vd. maddeleri uyarınca davalı taşıyanın somut olayda sorumlu olup, olmayacağının değerlendirilmesi...” (²)
Römorkörün Görevleri
Römorkaj sözleşmesinde belirtilen özel taahhütlerin ötesinde, çekiciye römorkaj hukuku kapsamında bazı görevler yüklenmektedir. Bu görevlerin başında "İhtiyatlı denizcilerin benzer bir hizmeti yerine getirirken gösterdikleri makul özen ve denizcilik becerisini gösterme görevi" gelmektedir. BİMCO Denizde Çekme (Römorkaj) Sözleşmesi TOWCON 2021’ye göre römorkör sahibi, römorkörü kalkış yerinde denize elverişli bir durumda ve her bakımdan römorkajı gerçekleştirmeye hazır olarak teslim etmek için gerekli özeni gösterecektir, ancak römorkör sahibi açık veya zımni başka hiçbir garanti vermez.
Eğer bir römorkör çektiği gemiye zarar verirse, sorumluluğu haksız fiil hukuku kapsamında belirlenir. Ancak, iyi durumda bir çekilen gemiyi aldıktan sonra onu hasarlı durumda teslim eden bir römorkör aleyhine kusur karinesi bulunmamaktadır. Aksine, çekilen geminin sahibi, hasarın römorkörün makul özen gösterme yükümlülüğünü ihlal etmesinden kaynaklandığını kanıtlama yükümlülüğü altındadır.
Ulusal mahkemeler, başka görevler de belirlemiştir; bu görevlerin ihlali, bir römorkörün bir çekiciye ya da yüküne zarar vermekten sorumlu tutulmasına neden olabilir. Bir römorkör sahibi, ehil bir kaptan ve mürettebat ile denize elverişli bir gemi sunmalıdır. (³) Römorkör uygun aydınlatmaya sahip olmalı ve denizcilikle ilgili tüm kurallara uymalıdır. Römorkör, seyir boyunca çekilen gemiyi gözetim altında tutmalıdır. Son olarak, römorkör mümkünse çekilen gemiyi batmaktan kurtarmalıdır.
İspat yükü genellikle çekicinin üzerinde olsa da römorkörün ihmalkâr davrandığına ilişkin olarak, bazı mahkemeler dar bir istisna olduğunu kabul etmektedir. "Res ipsa loquitur" doktrinine dayanan bu istisna, römorkörün insansız olması veya iyi şekilde işaretlenmiş ve makul ölçüde geniş bir kanalda karaya oturmuş olması gibi belirli durumlarda uygulanır. Bu koşullarda römorkörün izahat yükümlülüğü bulunsa da nihai ispat yükü çekilen geminin üzerindedir.
Yedekte Çekilenin Görevleri
Gemisinin çekilmesi için sözleşme yapan armatör, denize elverişli bir gemi sağlamakla yükümlüdür. Çekilen gemi yapısal olarak sağlam ve uygun şekilde donatılmış olmalıdır. Ayrıca, yeterli sayıda mürettebata sahip olmalı ve doğru bir şekilde yüklenmelidir. Römorkör seferden önce çekilen gemiyi görsel olarak incelemelidir ancak denize elverişliliğini sağlamak için ayrıntılı bir inceleme yapmak zorunda değildir. Ancak, römorkör çekilen geminin denize elverişsiz olduğunu biliyorsa ve "bu koşullar altında makul özeni göstermezse", römorkör kayıptan sorumlu olacaktır. Genel olarak, görünüşte bir neden olmaksızın dalgasız suda batan bir çekilenin denize elverişsiz olduğuna dair bir karine vardır. (⁴) Bu karineyi aşmak için, çekilen taraf zararın römorkörün ihmalinden kaynaklandığını ispat etmelidir.
BİMCO Denizde Çekme (Römorkaj) Sözleşmesi TOWCON 2021’ye göre römorkör sahibi, römorkaj veya diğer hizmetlerin başlamasından önce veya sonra herhangi bir zamanda Römorkörü yeterli güce sahip başka bir römorkör veya römorkörlerle (bir römorkör için iki veya daha fazla römorkör veya iki veya daha fazla römorkör için bir römorkör dahil) değiştirme hakkına her zaman sahip olacak ve bu sözleşme kapsamında öngörülen römorkaj veya diğer hizmetlerin tamamı veya bir kısmı için başka römorkör sahiplerine ait römorkör veya römorkörleri istihdam etmekte serbest olacaktır. Bununla birlikte, ikame edilen römorkör veya römorkörlerin ana özellikleri kiralayanın önceden onayına tabi olacaktır, ancak bu onay makul olmayan bir şekilde geri alınmayacaktır.
Römorkör ve Yedekte Çekilen Geminin Üçüncü Şahıslara Karşı Sorumluluğu
Yük hasarı, kişisel yaralanma veya diğer gemilere verilen zarar nedeniyle römorkör, çekilen veya her ikisine karşı üçüncü tarafların tazminat talebinde bulunması halinde, her bir gemi kendi kusur derecesi oranında zarardan sorumlu kabul edilecektir. (⁵) Bunun yasal dayanağı ve üçüncü tarafa karşı sorumluluk haksız fiil hukukuna ve kirlilikle ilgili yasal rejimlere tabidir. Römorkör ve çekilen geminin fiziksel olarak birbirine bağlı olması ve aynı kişi tarafından kumanda edilmesi, sorumluluğun hangi gemiye ait olduğunu belirlemeye yönelik bazı problemler yaratmaktadır.
Üçüncü taraf, römorkör ve çekilen arasındaki römorkaj sözleşmesinden etkilenmez; bu nedenle, sözleşme sorumluluğu yalnızca bir tarafa yüklese bile, bu durum ihmali olan tarafa karşı haksız fiilden tazminat alabilecek olan üçüncü tarafa karşı etkili değildir. Bununla birlikte, römorkörün sorumluluk limitleri çekilen tarafın sorumluluk limitlerinden çok daha düşük olduğu için, üçüncü tarafın çekilen tarafa ihmal ve dolaylı sorumluluk atfetmeye çalışması ve böylece kullanabileceği tazminat miktarını artırması kendi avantajına olacaktır.
Çatışma Yönetmeliğinin amacı doğrultusunda, römorkör ve çekilen, tek bir gemi olarak kabul edilmektedir, ancak bu birinin diğerinin ihmalinden mutlaka sorumlu olduğu anlamına gelmemektedir. Sorumluluk, nihayetinde, römorkörün mü yoksa yedekte çekilen geminin mi ihmalkâr davranarak hasara yol açtığına bağlı olacaktır ki bu da bir tespit meselesidir.
Römorkör ve yedeğin her ikisi de örneğin üçüncü bir gemiyle (bu geminin de suçu olabilir) çatışmaya neden olmak gibi kendi ihmalleri nedeniyle dava edilirse, Çatışma Yönetmeliği ve 1995 tarihli Deniz Ticareti Kanunu s.187 uyarınca sorumluluğun paylaştırılması kuralı uygulanacaktır.
Eğer hasara yedekte çekilen bir gemi neden olmuşsa, mahkemeler "hâkim görüş" teorisini uygulayarak hasarın sorumluluğunu yedekte çekilen gemiden, kontrolü elinde bulunduran römorköre devredecektir (⁶). Ancak, römorkör tarafından hasarın aslında yedekte çekilen geminin kusurundan kaynaklandığına dair deliller sunulabilirse, bu iddia çürütülebilir. Römorkörün ihmali, bağımsız olarak işletilen bir römorkör ve yedekte çekilen arasındaki bir römorkaj sözleşmesi kapsamında, yedekte çekilene atfedilemez. Bu nedenle, kusursuz olan yedekte çekilen bir gemi, römorkörün neden olduğu zararlardan sorumlu tutulamaz. Eğer sadece römorkör sorumlu ise, üçüncü şahsa ödeme yapar ve römorkaj sözleşmesinde belirtildiği takdirde çekilen taraftan tazminat talep edebilir.
Eğer yedek çekilen taraf kusursuzsa ve hem römorkör hem de üçüncü gemi suçluysa, yedek çekilen taraf dava açabilir; eğer üçüncü gemiyi dava ederse, The Devonshire'da olduğu gibi, üçüncü gemi davaya üçüncü taraf olarak katılır ve sorumlulukları s.187 uyarınca paylaştırılır ya da daha sonra iştirak talebinde bulunmak üzere römorkörü dava edebilir.
Buradaki ironi, römorkörün daha sonra UKSTC sözleşmesinin şartları uyarınca, römorkörün ihmali nedeniyle yedekte meydana gelen sorumluluk için yedekten tazminat talep edecek olmasıdır. Tüm gemi sahipleri gibi, römorkör sahipleri de üçüncü şahıslara karşı sorumluluklarını 1957 veya 1976 tarihli Sorumluluğun Sınırlandırılması Sözleşmeleri (davanın açıldığı hukukta hangisi geçerliyse) kapsamında sınırlandırabilirler. Bu sınırın miktarı, sorumluluğu sınırlayan geminin tonajına bağlı olacaktır. Römorkörün sorumlu olduğu ancak yedeğin sorumlu olmadığı durumlarda, sınırlı sorumluluk tutarı yalnızca römorkörün tonajı üzerinden hesaplanır.
Muafiyet ve Sigortadan Kaynaklanan Menfaat Klozları
Römorkaj sözleşmesi, römorkörün kendi ihmali için sorumluluktan kurtarmayı amaçlayan bir muafiyet maddesi içeremez. Benzer şekilde, römorkörün mürettebatını çekilenin görevlisi olarak tanımlayıp, römorkörün mürettebatının ihmalinden dolayı sorumluluktan kurtulmasına olanak sağlayan bir madde içeren bir römorkaj sözleşmesi, üçüncü taraflarda çekilene karşı herhangi bir hak doğurmaz. Son olarak, bir römorkaj sözleşmesinin, römorkörün ihmalinden kaynaklanan üçüncü şahıslar tarafından açılan hasar talepleri için çekilenin tarafından römorköre tazminat ödemesini gerektiren bir madde içermesi yasaktır. (⁷)
Bununla birlikte, Yüksek Mahkeme, seçilen yetkili mahkemenin sorumluluktan muafiyet hükümleri uygulaması gerçeğine rağmen, bir römorkaj sözleşmesinde yabancı bir yetkili mahkeme seçimi maddesinin uygulanmasını onaylamıştır. Hasara karşı güvence sağlamak için hem römorkörün hem de yedek geminin ayrı ayrı sigorta yaptırmasını zorunlu kılmanın ekonomik açıdan verimsiz olduğunu kabul eden birçok temyiz mahkemesi, "sigorta menfaati" klozlarının kullanılmasını uygun görmüştür. Tipik bir sigorta menfaati klozu, römorkörün çekilen gemiye veya çekilen geminin yüküne gelebilecek herhangi bir hasarı karşılamak üzere sigorta yaptırmasını gerektirir.
Römorkör sahibi, sözleşme süresince römorkörün Tekne ve Makine (H&M) ve temel Savaş Riskleri ile P&I riskleri, Uluslararası P&I Kulüpleri Grubu üyeleri tarafından sağlanan teminata eşdeğer teminat ile için sigortalı olduğunu taahhüt eder.
Kiralayan, bu sözleşme süresince Çekilen Geminin Tekne ve Makine (H&M) ve Temel Savaş Riskleri, Uluslararası P&I Kulüpleri Grubu üyeleri tarafından sağlanan teminata eşdeğer bir teminat ile P&I riskleri için sigortalı olduğunu taahhüt eder.
Römorkör sahibi ve kiralayan, sırasıyla, diğer tarafın talebi üzerine, sigortanın kapsamına ilişkin bilgileri ve kanıtları sağlamak üzere sigorta sertifikalarının ve poliçelerinin kopyalarını hazır bulunduracaktır.
Kiralayan ve Römorkör Sahibinin Römorkaj Sözleşmesini Feshetmesi
Kiralayan, römorkaj sözleşmesini istediği zaman yazılı olarak feshedebilir. Römorkaj sözleşmesi fesih ücretinin ve fesih zamanına kadar kazanılmış olan meblağlar da dahil olmak üzere sözleşme kapsamında ödenmesi gereken diğer meblağların Römorkör Sahibi tarafından Kiracıdan alınmasıyla sona erecektir.
Römorkör Sahibi aşağıdaki gerekçelerle sözleşmeyi;
- Kalkış Yerinde toplam yedi (7) günü aşan gecikmeler (Römorkör ve/veya römorkör sahibinin neden olduğu gecikme dışında).
- Herhangi bir limanda veya varış yerinde veya sığınma yerinde toplam yedi (7) günü aşan gecikmeler (Römorkör ve/veya Römorkör sahibinin neden olduğu gecikme dışında)
- Gerekli olabilecek finansal teminat, römorkör sahibinin talebinden itibaren yedi (7) iş günü içinde verilmezse.
- Kiralayan, Varış Yerine ulaştıktan sonra yedi (7) iş günü içinde Çekiciyi kabul etmezse.
- Sözleşme kapsamında ödenmesi gereken herhangi bir meblağın ödenmesi gereken tarihten itibaren yedi (7) gün içinde ödenmemesi halinde feshedebilir.
Römorkör sahibi, sözleşmeyi yukarıda belirtildiği şekilde feshetme seçeneğini kullanmadan önce, kiracıya fesih konusundaki niyetini kırk sekiz (48) saat önceden bildirmelidir.
Kaynaklar:
1-Agrico Chem. Co. v. M/V Ben W. Martin, 664 F.2d 85 (5th Cir. 1981).
2-Yargıtay Kararı - 11. HD., E. 2016/8059 K. 2018/5032 T. 11.7.2018// Yargıtay Kararı - 11. HD., E. 2003/11461 K. 2004/5145 T. 10.05.2004
3-Derby Co. v. A. L. Mechling Barge Lines, Inc., 258 F. Supp. 206 (E.D. La. 1966), aff'd, 399 F.2d 304 (5th Cir. 1968).
4-Parks & Cattell, 202-04
5-United States v. Reliable Transfer Co., 421 U.S. 397 (1975).
6-Dow Chem. Co. v. Tug Thomas Allen, 349 F. Supp. 1354 (E.D. La. 1972).
7-Dixilyn Drilling Corp. v. Crescent Towing & Salvage Co., 372 U.S. 697 (1963)
8-Deniz Hukuku- Robert Force