Bülent TEMEL
Amerika Birleşik Devletleri dendiğinde pek çoğumuzun aklına ileri derecede teknoloji kullanan, bireyselci ve rekabetçi bir toplum gelir. Ancak bu toplumun az bilinen bir yanı onun bir “Amerikalı” steryotipi yaratılmasına imkân vermeyecek kadar çeşitli zihniyetlerdeki insanları barındırmasıdır. Bu çeşitliliğin en ilginç örneklerinden birisi Amişlerdir.
Dünyada kapitalizmin en serbest şekilde yaşandığı, teknolojik ve maddi olanakları en geniş olan ülkelerden birisinde modern yaşamın sunduğu tüm nimetleri ve aklı reddederek yaşayan bu toplum modern yaşam tarzıyla büyük bir tezat teşkil ederken bireyselci kapitalizme dair düşündürücü dersler de ortaya koymaktadır. ABD’nin 25 eyaletinde yaşayan yaklaşık 300.000 Amişin hayat felsefelerinin temel ilkeleri sadelik, birliktelik ve alçak gönüllülüktür.
Teknolojik nimetlere daha hızlı yaşamayı özendirdikleri, birlikteliklerini azalttıkları ve doğayla ilişkilerini bozdukları gibi nedenlerle karşı çıkan Amişler elektrik, telefon, araba gibi modern araçları kullanmamaktadırlar. Geçimlerini tarımcılık, turizm, mobilya ve yorgan yapımı gibi aktivitelerden sağlayan Amişler ışık ihtiyaçlarını güneşin doğumu ve batımı arasında çalışarak, iletişim ihtiyaçlarını yüzyüze görüşerek, ulaşım ihtiyaçlarını ise buggie denilen at arabalarıyla karşılarlar. Gösteriş ve rekabeti önlemek için sadece koyu renkli giysiler giyen ve karşı çıktıkları bir rasyoneliteyi öğrettiği için çocuklarını Amerikan eğitim sisteminin dışında tutan bu grup güçlü dini inançlarına rağmen bağnazlıktan uzak ve demokratik bir yaşam sürmektedirler. Tek eşliliğe inanan, modern tıbbı ve bankacılığı kullanan ve kiliselerin bir güç ve gösteriş kurumlarına dönüşebileceği düşüncesiyle birbirlerinin evlerinde toplanıp ibadet eden Amişlerde 16 yaşına gelen gençler dış dünyayı deneyim etmeleri için serbest bırakırlar. Kullandıkları Pennsylvania Almancası’nda “dolaşmak” anlamına gelen rumspringa dedikleri bu dönemde istediklere yerlere yaşamaya giden gençler alkol, uyuşturucu ve seks de dâhil olmak istedikleri herşeyi sınırsızca deneyim edebilirler. Bu gençlerin ancak bir süre sonra kasabalarına geri dönmeye karar vermeleri halinde Amiş geleneklerine itaat etmeleri beklenir (İstatistikler bu gençlerin yüzde 93’ünün geri dönmeyi tercih ettiğini göstermektedir).
Amişlerin iki özelliği onları sosyal bilimciler için henüz pek de keşfedilmemiş değerli bir araştırma konusu yapmaktadır. Birincisi, onların sanayi devriminin başlamasından hemen önce Amerika’ya yerleşmelerinden ve inançları gereği o dönemin düşünce tarzını günümüzde de devam ettirmelerinden dolayı sanayi kapitalizminin zemin hazırladığı kültürel dönüşüme uğramamış nadir toplumlardan birisi olmalarıdır. Tüm sözde “gerilik”lerine rağmen, Amişlerin zihniyeti “medeniyet” dediğimiz soyut kavramın içeriğinin ne olduğuna dair kışkırtıcı bir düşünsel egzersize imkân vermektedir. 2006 yılında yaşanan bir olay Amişlerin ileri insani kalitelerini ortaya koyarken, bu kapalı topluma önyargılarla yaklaşan dış dünyanın onlara bakışının değişmeye başlamasıyla da sonuçlandı. Bir Amiş okulunu basan Amiş olmayan bir kişi bilinmeyen bir nedenle beş kız çocuğunu silahla öldürdü ve intihar etti. Çocukları katliama maruz kalan Amiş aileler biraraya gelerek katliamı yapan kişinin ailesini ziyaret ettiler ve bu olayın “sorunlarını çözmekte aciz kalmış olan bir Tanrı evladının talihsiz bir eylemi” olduğunu söyleyerek ailenin acısını paylaştıklarını söylediler ve katliamı yapan kişinin yetim kalan çocukları için bir yardım kampanyası başlattılar. Amişlerin bu tavrı Amish Grace (Amiş Asaleti) başlıklı bir kitap ve filme konu oldu.
Amişleri sosyal bilimciler - özellikle davranışsal iktisatçılar - için değerli yapan ikinci neden ise onların sosyoekonomik düzeninin kapitalizmin kollektivist bir kültür içinde işlemesi halinde nasıl olumlu sonuçlar ortaya çıkarabildiğine dair değerli bir örnek oluşudur. Kendi işinde çalışan ve kamu hizmetlerinden faydalanmayan çoğunluğunun sosyal güvenlik vergileri ödemeyi reddettiği Amişlerde aile kurumu sigorta kavramının yerini almıştır. Üretici kooperatiflerinin yaygın olduğu, emek-yoğun Amiş ekonomisi gelir ve servetin adil ve dengeli dağıldığı, nispeten istikrarlı bir ekonomidir. 2007 Büyük Durgunluğu süresince yayınlanan çeşitli çalışmalar Amerikan tarihinin ikinci en büyük krizinin yasandığı bu dönemde Amişlerin reel üretime ve tasarrufa dayanan ekonomik aktivitelerinin sorunsuz ilerlediğini göstermektedir. Bu ilk bakışta tarım sektöründe arz ve talebin fiyatlara az esnek olmasının bir sonucu gibi gözükse de ölçek ekonomisinden faydalanmadığı ve minimal düzeyde makina kullandığı için genel fiyatları piyasanın üzerinde olan Amiş ekonomisinin kriz dönemlerinde ucuz mallara yönelen tüketicilerin tercihi olmaya devam etmesi işletmecilikte güvenin önemine işaret eden dikkat çekici bir başarıdır.
Asosyal ve nihilist bir benmerkezciliği akılcı davranış olarak sunan bireyselci kapitalizme birliktelik, erdemlilik ve ortak çıkarcılıkla direnen Amişlerin kendileri dışındaki tüm insanları Englishman (İngiliz) olarak adlandırıp onlarla temaslarını asgaride tutmaları oldukça anlamlıdır. Üretim sürecine makinaların girmesiyle birlikte kendisini sonu gelmeyen bir üretim ve tüketimin girdabında bulan modern insanın çektiği sıkıntılar bu süreçten kendilerini koruyabilmiş olan Amişlerin dayanışma, birliktelik, sevgi, doğaya saygı ve minimalizm gibi erdemlere dayanan, refah ve huzur seviyesinin yüksek gözüktüğü hayatlarıyla önemli bir tezat oluşturmaktadır. Bireyselci kapitalizmin en “modern” şekli olan neoliberalizm otuz yıldır insanoğlunun ihtiyaçlarından ziyade onu yöneten azınlığın çıkarlarına hizmet etmektedir. Michael Spence, James Heckman, Joseph Stiglitz ve George Akerloff gibi Nobel ödüllü iktisatçıları ve Kenneth Roggoff ve Jeffrey Sachs gibi diğerlerini Yeni İktisadi Düşünce adı altında yeni bir iktisat okulu kurmaya yönelten etken bu gerçeğe duyulan vicdani rahatsızlıktır. Kapitalizmin gelecekte daha adil, duyarlı ve istikrarlı sonuçlar üreten bir şekilde işleyebilmesi için bu tip arayışlar önemli olacak ve bu çabalarda da rasyonelite sorgulamaları başrolü oynayacaktır. En ilkelin en ileriyi temsil ettiği bir dünyadan çıkış bununla mümkündür.
Kaynaklar:
. Encyclopedia Britannica, internet ed., s.v. “Amish (North American religious group)”.
. Grant, T., “The Amish Largely Untouched by US Financial Crisis,” Scripps Howard Haber Servisi, 8 Ekim 2011.
. Kraybill, D., Nolt, S. M. ve Weaver-Zercher, D. Amish Grace: How Forgiveness Transcended Tragedy, West Sussex: John Wiley & Sons, 2007.
. Kraybill, D., Nolt, S. M. ve Wesner, E. J., “Sources of Enterprise Success in Amish Communities,” Journal of Enterprising Communities (2011):112-130.
. Sharpnack, P. A., Griffin, M. Q., Benders, A. M. ve Fitzpatrick, J. J. “Self-Transcendence and Spiritual Well-Being in the Amish,” Journal of Holistic Nursing 29 (2011): 91-97.
. Smoyak, S. A., “The Amish Way: Coping with Tragedy,” Journal of Psychosocial Nursing &Mental Health Services (2006): 6-7.