Türk armatörüne ait iken Devletleştirilen Saadet Posta Vapuru

1930-32 yıllarında Türk Milli Vapurcuları olarak bilinen Türk armatörleri Seyri Sefain İdaresi’nin hışmına uğramış ve önce yolcu taşımaları yasaklanmış ve sonunda çok düşük fiyatlarla bu vapurlar devlet malı olmuştur. Bu vapurlar; Sadıkzade, Aksu, Tarı, Güneysu, Dumlupınar, Sakarya, Saadet, Tayyar, Seyyar, İnönü(Tunç),Bartın, Kemal, Millet, Vatan, Erzurum, Bursa, Uğur, Saka ve Bülent gemileridir.

Kaynak: Erdem Cever, Koleksiyonu

Türk Armatörleri Tarihi başlıklı 7 cilt olan eserimde Tavilzâde ailesine ait yazdıklarımı yeniden inceleme yaptığımda gördüm ki, Tavilzâde ailesine intikal etmiş “Saadet” isimli posta vapuruna ait bir bilgi mevcut değil.

Bir ticaret gemisi İngiltere’de inşa edildi ise, mükemmel arşiv kaynakları var. Yunanistan’da “Nautica.gr”i hayranlıkla inceleyebilirsiniz. Yine “Miramar” arşivi karşısında bir kez daha hayranlık duyar ve olmayan arşivlerimizi hatırlayarak üzülürsünüz!

1931’de “Saadet” adı verilen 1841 inşa yolcu ve genel yük gemisi, İngiltere’nin kuzey doğusunda yeralan Durham Eyaleti Jarrow- Tyne Nehri kıyısındaki Palmers Shipbuilding and Iron Company Limited veya genel olarak “Palmers” adıyla anılan İngiliz gemi inşa tersanesinde inşa edildi.  

Bu tersane artık mevcut değil; Palmers 1852 yılında Charles Mark Palmer tarafından Palmer Brothers & Co. olarak Jarrow'da kurulmuştu. Reed su borulu kazanı ve üç genleşmeli buhar makinesi imalatı ile tanınmıştır.

1900 yılına gelindiğinde işletme Palmers Gemi İnşa ve Demir Şirketi olarak biliniyordu. 1902'ye gelindiğinde Palmers'ın Jarrow'daki üssü yaklaşık 100 dönümlük (41 hektar) bir alanı kaplıyordu ve Tyne Nehri'nin güney kıyısının 0,75 mil (1,2 kilometre) alana sahipti. Tersanede yaklaşık 10.000 erkek ve çocuk işçi çalışmaktaydı. 

1910 yılında Sir Charles Palmer'ın işletmedeki payı Lord Furness tarafından satın alındı ve Lord Furness, Başkan olarak Robert Stephenson and Company'den Hebburn'de yeni bir gemi söküm iskelesi kiralayarak işi genişletti. Fakat 1929’da Büyük Buhran başladı ve II. Dünya Harbi’ne kadar toparlanamayan gemi inşa endüstrisini neredeyse tamamen yok etti. Palmers hayatta kalamadı ve 1933 yılı sonunda çöktü. 

İlk adı “Medea D.” olan yolcu yük gemisi Palmers’s Shipbuilding & Iron Co.Ltd.’nin Jarrow  Tersanesi’nde 545 Kızak No.’su ile 1884 yılında inşa edilmeye başlandı. 4 Ekim 1884’de denize indirildi ve Kasım 1884’de inşaatı tamamlandı.Demir gövdeli, tek pervaneli, 819  grt., 519 nrt. vetam boy: 219.0 ft., genişlik: 30.2 ft. ve derinlik: 14.7 ft olup, 2 genişlemeli ana buhar makinesi Jarrow- Palmers’ Shipbuilding & Iron Co. Ltd. imalatı idi.

İlk armatörü Triste’de kurulu Societa di Navigazione a Vapore sul Danubio idi ve Kasım 1884’de şirkete devredildi.

1891’de Trieste’de kurulu Donatu Dampfschiffahrts Geselle (L. Pellegrini) firmasına satıldı.
1895’de Köstence’de kurulu Regiedes Monopoles de Roumania (Romanya Devlet Demiryolları İdaresi)’ne satıldı ve “Medea” adı verildi.
1902’de Pire merkezli Ionian Steam Ship Navigation (Destouni & Yannoulatos) satın aldı ve “Erissos” adı verildi.
1907’de Pire merkezli Navigation Ionienned a Vapeur adına tescil olundu.
Ekim 1912’de İstanbul Limanı’nda iken Osmanlı Devleti adına el konuldu.
1913’de Pire merkezli NavigationIonienned a Vapeur’e iade edildi.

Erissos adıyla Pire Limanı’nda. Kartpostal.

1919’da “Erissos Kefallinias” adı verildi.
1920’de Embiricos Biraderler- National Steam Navigation Co. of Greece satın aldı ve “Thera” adı verildi.
1924’de İstanbul’da Nafi ve Halim Şurekası satın aldı ve “Rumeli” adı verildi.
1926’da İstanbul’da Yeni Türkiye Vapur şirketi adına tescil olundu.
1929’de İstanbul’dan Ahmet ve Nafi Bey adına devredildi.

Saadet Vapuru Bandırma İskelesi’nde. Kaynak: Bandırma Ortaokulu Bandırma Tarih Arşivi.

1930’da İstanbul’dan Arslan Sadıkzâde satın aldı.
1931’de İstanbul’dan Hafız Mustafa Tavilzâde ve Biraderleri satın aldı ve “Saadet” adı verildi.
1934’de İstanbul’dan Türk Sosyete Vapurculuk Türk AŞ.’ye devredildi.
1936’da İstanbul’dan Devlet Denizyolları İdaresi filosuna alındı.
1938’de İstanbul’dan Denizbank- Denizyolları İdaresi adına tescil olundu.
1939’da T.C. Münakalat Velaketi Devlet Denizyolları ve Limanları Genel Müdürlüğü İşletmesi’ne devredildi. 
1954’de hurdaya çıkartılarak Haliç’te söküldü.

1874 yılı gibi süreçte gemi inşa tasarımında buharlı ticaret gemileri ve vazgeçilmeyen yelkenle seyir amaçlı baş, vasat ve kıç taraf direkleri bulunuyordu.

Genel yük vapuru “Lazistan”
Türk deniz ticareti tarihinde Karadeniz ve ayrıca Rize çok ayrı bir önem ifade eder. Türk deniz ticaretinin reisleri, tayfaları ve kaptanları, makinistleri onlar olmuşlardır. Yıllar geçtikçe ulaşamadığım Karadenizli armatörler ortaya çıkmakta. Kimisi yelkenli bir çektirmeden motorlu çektirmeye doğru devam etmiş, kimisi bir adım daha atarak buharlı gemi armatörü olmuş, fakat güçleri yetmemiş, ya da ömrü yetmemiş ve o aileler kayıtlarda yer almamışlardır.

Özellikle devam eden Lloyd’s Register arşivlerindeki araştırmalarımda; Karadenizli armatörler gibi, çok az sayıda da olsalar kaydetmemiş olduğum, Ermeni, Musevi ve Rum armatör isimleriyle karşılaşıyorum. 

Oramiral (E) Nusret Güner bir yazımla bağlantılı olarak ailenin köklerinin Rize’nin Derepazarı Yanıktaş Köyü’nde olduğunu anlattı. Aile unvanları “Güvelizâde” iken, Cumhuriyetin ilanı sonrasında soyadları “Güvelioğlu” olmuş ve ailenin bir kolu “Güner” soyadını almış. Aile Rize’den İstanbul’a göç ettiklerinde Haliç’te Fener Ayakapı sahili civarında bir ev satın alarak yıllarca bu evde yaşamışlar. Oramiral (E) Nusret Güner bu evlerinin halen mevcut olduğunu da hatırlattı.

Çalışmalarıma; Lloyd’s Register of Shipping, Grace Guide, Tees Built Ships, Nautalica.gr, Miramar, Lloyd’s Wreck Site, Lloyd’s Register of Casualty Return arşivleriyle günlerce devam ettim. Ortaya defalarca Rize’nin Yanıktaş Köyü’nden Armatör Güvelizâde Şükrü Bey çıktı. Güvelizâde ailesi hemen çoğunluk fertleriyle hep denizci oldular. Motorları, çektirmeleri vardı. Aileye ait bilgileri okudukça bunları görüyoruz!

Rize’li Armatör Şükrü Güvelizâde ve Güvelizâde ailesinin belgelerden oluşan yaşam öyküsü konusunda Rize’li tarih ve kültür araştırmacı yazarı İshak Güven Güvelioğlu çok ayrıntılı bir belge çalışması yapmış.Bu çalışma sayesinde Rize’li armatörlerden Güvelizâde ailesinin sahibi olduğu ve “Lazistan” adı verilen 1874 Sir Raylton Dixon & Co.Ltd, Middlesborough inşa genel yük gemisine ait sicil kayıtlarını inceledim.

Güvelizâde Hacı Şükrü Kaptan’ın “Lazistan” adını verdiği genel yük gemisi Güvelioğlu ailesinden Güvelizâde Hacı Şükrü Kaptan, 1911’de yine Rize’li İbrahim Ethem Bey’den satın aldığı “Rize” isimli genel yük gemisine “Lazistan” adını vermiştir. Bu geminin Tees Ships arşivindeki sicil kaydı şöyledir;

İnşa adı “Stentor” olan demir gövdeli, üç direkli tek pervaneleri ve buharlı genel yük gemisi 1874 yılında Middlesborough, Sir Raylton Dixon & Co. Ltd.’in Cleveland Dockyard’da 106 Kazan numarası ile inşa edildi. Resmi kayıt Numarası: 70426 ve denize indirilme tarihi; 6 Haziran 1874’tür.369 grt., 138 nrt. olup,tam boy: 141.0 ft., genişlik: 22.2 ft., derinlik: 12.8 ft. ve Stockton-on Tees Blair & Co. Ltd. imalatı CI2 cyl, ana buhar makinesi 45 hp, güç üretiyordu. 

Stentor, Middlesborough’dan A. Harris & Co. armatörlük firması adına inşa edilmiştir. 1878’de E.Harris & Co. adına kaydedilmiştir. İlk tescil limanı Middlesborough’dur. 

1888’de H.A.Swan adına tescil olundu.
1891’de Nantes’dan P. & A. Legal Fils satın aldı ve “Blanche Amelie” adı verildi.
1898’de Nantes’dan A. Legal Fils & Cie. adına tescil olundu.
1902’de Nantes’dan Cie. Maritime  l'Armoricaine satın aldı ve adı değiştirilmedi.
1907’de Livorno’dan Soc. Anon. Cantiere di Cadimare, satın aldı “Tino” adı verildi.
Mart 1908’de hizmet dışı bırakıldığı ilan edildi. Fakat 1909’da yeniden hizmete girdi.
1909’da İstanbul’dan G. Yamaly satın aldı ve “Sofia” adını verdi.

Lazistan ile çarpışarak batmasına neden olan 1887 inşa “Apscheron.”

1910’da İstanbul’dan Rize’li İbrahim Ethem Bey satın aldı ve “Rize” adı verildi.
1911’de Rize’li Güvelizâde Şükrü Bey satın aldı ve “Lazistan” adı verildi.
27 Kasım 1912 tarihinde İstanbul’dan Batum’a seyrederken, Batum’dan yağlama yağı yüküyle Antwerp’e gitmekte olan Apscheron S.A. d’Armament d’Industrie et de Commerce firmasına ait “Apscheron” isimli vapurla çarpışma sonucu ancak karaya vurdu ve batarak “Total loss- Tam Kayıp” oldu.

“Stentor” dan başlayarak “Lazistan” adında sefer yaptığı zamanları kapsayacak şekilde fotoğrafını araştırdım. Fakat İngiliz, İtalyan ve Fransız arşivlerinde fotoğrafları yok. Buna karşın çarpıştığı “Apscheron” isimli vapurun fotoğrafını tespit ettim. Belçika’lı Société Anonyme d’Armament, Industrie et de Commerce’in filosunda yeralan 1386 grt. Apacheron’dan başka, 1786 grt. olan “Daghestan”, 1631 grt. “Erivan”, 1549 grt. “Ural”, 1845 grt. “Tiflis” isimli genel yük gemileri olduğu görülmektedir. Gemilerin isimleri dikkat çekicidir! Ayrıca XIX. yüzyıl son çeyreğinde buharlı ve 3 direkli olan bu gemiler, hâlâ rüzgar gücünden istifade etmenin etkisinde bulunuyorlardı.

Bu çalışmalarım sırasında “İbrahim Ethem Bey’i ve “Rize” adıyla arşivdeki kayıtları da araştırdım. Arşivde sadece “Rizeh” adıyla bir genel yük görülmektedir. Bu vapur Rizeli Bostancızâde Hacı Hüseyin adına kayıtlıdır.

Bu çalışmam ile kaydedilmemiş iki Türk ticaret gemisinin sicil bilgileri de kaydedilmiş ve yayınlanmış olmakta. İleride araştırma yapacak akademisyenler istifade edebileceklerdir.