Bu çalışma Hazar Denizi odaklı olarak hazırlanmış rapor ve makalelerden istifade edilmek suretiyle yazılmıştır.

Bakü Gemi İnşa ve Onarım Tersanesi

Hazar Denizi sahili olan devletlerin inşa ettikleri ve inşa halinde olan gemi inşa tersaneleri ve yeni limanlarla çok daha etkin bir ticaret denizi olmak yolundadır.

Hazar'da Gemi inşası ve bakımı giderek büyümektedir.
Orta Koridor'un yanı sıra, Hazar'ın her tarafında büyük bir gelişme olmasının başka bir nedeni daha vardır: Kendi geleneksel ithalat ve ihracat yollarının çoğundan kopmuş olan Rusya, burayı İran ve Basra Körfezi ile hayati bir bağlantı olarak görmektedir. Bu husus, analistlerin Rusya'nın “Asya'ya dönüş noktası” olarak adlandırdığı bir stratejik planlamadır. 

Pan-Asya iş ve danışmanlık şirketi Dezan Shira & Associates'in başkanı Chris Devonshire-Ellis, “Hazar Denizi, kuzey güney ve doğu batı rotalarındaki tüm noktalara kısmen bir deniz dağıtım ve lojistik merkezi görevi görüyor” demiştir.

Gemilere yeterince hizmet verilmeyen ve nispeten sığ derinliği, zaman zaman kötü hava koşulları ve deniz taşımacılığı gerektiren yük hacminin karşılanması için özel tasarımlar gerektiren Hazar'da Gemi inşası ve Onarımı bu coğrafi şartlara uygun gemilerin tasarlanması gemi inşa sanayi endüstrisi de büyüyecektir. Bu yaklaşım gerçekleştikçe Hazar'ın ana tersanelerinde büyük miktarda yeni gemi inşa faaliyetini teşvik edeceği kesindir.

Hazar Denizi'nde son dönemdeki yatırımların ve genişletme çalışmalarının büyük kısmının gerçekleştirildiği beş önemli liman şunlardır:

Bakü Limanının 2018’deki genişletme çalışmalarından sonraki havadan görünümü. Kaynak: Azerbaycan Devlet Arşivi. 

Bakü Limanı-Azerbaycan'ın Avrupa'ya açılan kapısı
Azerbaycan'ın başkentinde bulunan Bakü Limanı, Orta Koridor'un ana merkezlerinden biridir. Son birkaç yılda, Ro-Ro terminali, lojistik merkezi ve serbest ticaret bölgesi içeren Yeni Bakü Uluslararası Deniz Ticaret Limanı'nın en az 1,1 milyar ABD doları tutarında bir maliyetle inşası da dahil olmak üzere bir dizi kapsamlı genişletme projesinden geçti.

Yakın zamanda Orta Asya'nın hidrokarbon ihracatına hizmet veren bir gübre terminali de inşa edilmiştir. Şu anda kapasitesi yılda 15 milyon ton kargodan (mtpa) 25 mtpa'ya çıkmış bulunmaktadır ve yüklerin Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya yaklaşık bir hafta içinde ulaşmasını sağlayan Bakü-Tiflis-Kars (BTK) Demiryoluna doğrudan bağlanmıştır.

Astrakhan Limanı. Kaynak: Rusya Devlet Ajansı

Astrahan Limanı: Rusya'nın ana merkezi
2020 yılında Rusya, Lagan kasabasında yeni bir Hazar limanına yaklaşık 1,6 milyar dolar yatırım yapma niyetini açıklamıştı. Volga Nehri'nin ağzında yer alan Astrahan limanı, Rusya'nın Hazar'a açılan ana çıkış noktası olmaya devam etmektedir. Moskova limanı kademeli olarak genişletiyor ve 2026 yılına kadar bölgeye en az 250 milyon dolar (muhtemelen 1 milyar dolara kadar) yatırım yapmayı planlamıştır ve limanın kapasitesini yıllık 10 milyon tonluk kapasiteden 25 milyon tonluk kapasiteye çıkarma hedef seçilmiştir. Bu çaba yeni iskelelerin, rıhtımların, terminallerin ve kargo elleçleme ekipmanlarının inşasını içermektedir.

Türkmenbaşı Limanı'nın inşaatı toplam 156 hektarlık alanda sekiz aşamada planlandı. Kaynak: Türkmen Denizyolları Ajansı

Türkmenistan'ın yeni yatırımı; Türkmenbaşı Limanı 
17 milyon tonluk kapasitesiyle Hazar Denizi'nin en büyük limanlarından biri olan Türkmenbaşı Uluslararası Limanı, Türkmenistan'ın Orta Asya ile ticaretinde önemli bir kapı görevi görmektedir. Rusya'nın Astrahan'ıyla yakın bağları vardır ve son zamanlarda Kırgızistan ile Rusya arasındaki, Kazakistan'ı atlayarak geçen bölgesel ticaret yolunda önemli bir düğüm noktası haline gelmiştir.

Aktua Limanı bölge için bir petrol ve gaz merkezidir. 

Türkmenbaşı 2018 yılında açılmış ve inşaatı 1,5 milyar dolara mal olmuştur. Bir dökme yük terminali, bir feribot terminali, bir konteyner terminali, bir polipropilen terminali ve çeşitli petrol terminallerinden oluşmaktadır. Daha fazla genişlemenin kapasitesini yılda 26 milyon tona çıkarması beklenmektedir.

Kazakistan'ın petrol ticaretinin anahtarı Aktau Limanı
Kazakistan'ın ülkenin en büyüğü olan Aktau Limanı, Kazakistan'ın Azerbaycan ve Avrupa'ya petrol ve tahıl ihracatını kolaylaştırmada hayati bir rol oynamakta ve Orta Koridor'un önemli bir düğüm noktasını oluşturmaktadır. Üç genel yük terminali ve üç petrol terminaline sahip olan tesiste halen yaklaşık 25 milyon dolar değerinde modernizasyon ve yaklaşık 29 milyon dolar değerinde ek bir konteyner merkezinin inşası tamamlanmıştır.

Aktau limanının ve 2018 yılında Aktau'nun yaklaşık 70 km güneyinde açılan daha küçük ve daha modern Kuryk limanının toplam kapasitesi yılda yaklaşık 20 milyon tondur. Aktau'nun bir nevi uzantısı olarak geliştirilen Kuryk'ta yeni bir tahıl terminali de faaliyete geçmiştir. Aynı zamanda yeni bir petrol terminalinin de inşası tamamlanmıştır.

İran'ın her iki rotadaki iddiası Anzali Limanı
İran, başkent Tahran'a 300 kilometreden daha yakın bir mesafede bulunan Anzali Limanı'nı, Azerbaycan'ın Bakü'süne bir çeşit alternatif olarak konumlandırmaktadır. Açıklamaya göre; Anzali hem Orta Koridor'da olası bir düğüm noktası olarak, Kazakistan'ın Aktau üzerinden gönderilen Çin mallarını Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşıyor, hem de bir liman olarak konumlanıyor ve Rusya'nın Astrahan'ıyla hayati bağlantısı vardır. 

Anzali limanı Bakü'ye alternatif olarak konumlanıyor.

Anzali 10 mt nominal kapasitelik bir serbest ticaret bölgeye sahiptir. Üç yeni rıhtım, genel kargo, petrol ve tahıl için rıhtımların yanı sıra 4.500 tonluk tahıl silolarının inşa edileceği en az 21 milyon dolarlık bir genişleme süreci de sona ermiştir.

Rusya Hazar Denizi'ndeki etkisi
Uzmanlar, Moskova'nın Sovyetler Birliği'nin 1991'de dağılmasının ardından bölgedeki projeler üzerinde resmi olmayan veto yetkisini elinde tutması nedeniyle, Hazar Denizi'ndeki kalkınmanın uzun süredir Rusya'nın Avrasya ticaret yolu rekabetinin sonucu olduğunu söylüyor. Rusya'nın yumuşak gücünün zayıflaması ve Çin'in yumuşak gücünün bölgede büyümesi ve Rusya ile İran'ın deniz kalkınması için ayrı planlar oluşturmasıyla birlikte, birçok güçlü jeopolitik dalga birleşerek Hazar Denizi'nin önemli bir ticaret ve ulaşım merkezi olarak yükselmesini sağlamıştır. 

Hazar Denizi’ndeki gemi inşa ve onarım tersaneleri
Hazar Denizi’ne sahili olan Rusya, Türkmenistan, Kazakistan, Gürcistan, Azerbaycan ve İran’dır.  Hazar Denizi’ndeki gemi inşa ve onarım tersaneleri; Rusya’ya ait olan Lotos Gemi İnşa Tersanesi; Azerbaycan’a ait Bakü Gemi İnşa ve Onarım Tersanesi, İran’a ait Sadra/ Neka Gemi İnşa Tersanesi ve   İram Marine Industrial Co., Kazakistan’a ait KCOI Tersanesi; Rusya’ya ait Nikolayev Tersanesi ve Volgo- Kaspiyskiy Suodermontny zavod’dur.

Yolcu feribotu-Azerbaycan

Azerbaycan'da Gemi İnşa ve Gemi Onarım Tersaneleri
Azerbaycan'da gemi inşa sanayisi henüz gelişiminin ilk aşamalarındadır. Ancak hükümet sektörü teşvik etmek ve yabancı yatırımı çekmek için çeşitli girişimlerde bulunmaktadır. Ülke, Hazar Denizi'nde kargo gemileri, tankerler ve açık deniz destek gemileri de dahil olmak üzere çeşitli türdeki gemilerin inşa ve onarımını yapabilecek kapasitede bir tersaneye sahiptir. Tersane modern tesis ve teknolojilerle donatılmış olup, 10.000 tona kadar gemi inşa etme kapasitesine sahiptir.

Hükümet ayrıca Azerbaycan'da ortak girişimler kurmak için yabancı gemi inşa şirketleriyle çeşitli anlaşmalar imzalamıştır. Bu ortak girişimlerin, ülkenin gemi inşa endüstrisine yeni teknolojiler ve uzmanlık kazandırması ve küresel pazarda daha rekabetçi olmasına yardımcı olması beklenmektedir.

Gemi Onarım Sanayii
Azerbaycan'da gemi onarım sektörü gemi inşa sanayine göre daha gelişmiştir. Ülkede tankerler, kargo gemileri ve açık deniz destek gemileri dahil olmak üzere çeşitli gemi türlerinin onarımı ve bakımı konusunda uzmanlaşmış birçok tersane bulunmaktadır. Bu tersaneler çağdaş tesis ve teknolojilerle donatılmış olup, tekne onarımı, motor onarımı ve elektrik onarımı da dahil olmak üzere geniş bir hizmet yelpazesi sunmaktadır.

Hazar Denizi'nde, bölgede faaliyet gösteren şirketlere vergi teşvikleri ve diğer kolaylıklar sağlayan bir serbest ticaret bölgesi kurmuştur. Bu, birçok yabancı gemi tamir şirketinin Azerbaycan'da faaliyet göstermesini teşvik etmiştir. Kaynak: Trusteddocks

Küresel Zorluklara Yanıt Vermek 
Azerbaycan, biri Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Rotası veya Orta Koridor olan birçok uluslararası koridorun güzergahının ayrılmaz bir parçasıdır. Son yıllarda değişen jeopolitik dinamiklerin ortasında bu rotaya olan talep ve rotanın daha da geliştirilmesi beklentileri önemli ölçüde artırmıştır. Orta Koridor, Çin'den başlayarak Kazakistan'dan geçerek Azerbaycan'ın Hazar sularına çıkıyor. Yükler buradan Gürcistan'a, Türkiye'ye ve daha da Avrupa'ya taşınmaktadır. Rota her iki yönde de hareketlidir. Yalnızca 2023 yılında bu rotadaki yük taşımacılığı %64 artmıştır.

Azerbaycan halihazırda Hazar'daki en büyük ticaret filosuna sahip bir devlettir. Ancak hükümet mevcut başarılarla yetinmemekte ve Uluslararası yük taşıyıcılarının artan ihtiyaçları dikkate alınarak gemi inşa hacminin yılda 5-8 gemiden 20 gemiye çıkarılması planlanmış bulunmaktadır. 

Hazar Denizi'nin en büyük tersanesi olan Bakü Tersanesi'nin Eylül 2013'te açılmasıyla bölge çapında taşımacılık ve lojistik organizasyonları yeni bir dönem yaşadı. Kurucuları arasında Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR, hisselerin %87,47'sine sahip), Azerbaycan Yatırım Şirketi (AIC, hislerin %8,95'i) ve Keppel Offshore Marine (KOM, hislerin %3,58'i) bulunmaktadır. Çelik bir deve benziyor tersane, su yüzeyinin üzerinde yükseliyor. Sağlam kızakları, küçük römorkörlerden tankerlere ve deniz altı inşaat gemilerine (SCV) kadar her tür ve boyuttaki gemiye hizmet verme imkanına sahiptir. Burada iş hiç bitmiyor; gemi inşası onarım ve iyileştirme faaliyetleriyle birleşmektedir.

Khankendi –Hankendi; SCV (Subsea Construction Vessel)

Son on yılda tersane çeşitli tiplerde 12 gemi inşa edilmiştir. Tersanenin en büyük projeleri arasında SCV “Hankendi”, “Khoshbakht Yusifzadeh”, “Lachin” ve “Kelbecer” tankerleri yer almıştır. 141 metre uzunluğunda ve 8 bin ton ağırlığa sahip dördüncü tanker "Zangilan", 2 Temmuz 2024'te resmi olarak hizmete girmiştir.

Khoshbakht Yusifzadeh

Zangilan

Bakü Tersanesi, gemi inşa alanında bölgenin önde gelen oyuncularından biri olmasının yanı sıra gemi onarımı konusunda da önemli bir merkezdir. Bugün Cumhuriyet sınırlarının çok ötesinde tanınan Bakü Tersanesi, Kazakistan ve Türkmenistan'dan gelen gemileri başarıyla onarmaktadır. Tesis, çeşitli karmaşıklıktaki gemilerin onarımı için 170'in üzerinde operasyon gerçekleştirerek yoğun bir gelişim sürecinden geçmiştir. 

Tersaneyi gerçekten benzersiz kılan şey, yeni ufuklara olan tutkusudur. Gemi inşası ve onarımları arasındaki molalarda Bakü Tersanesi yüzer ve karaya dayalı rüzgâr türbinleri üretme kapasitesine sahiptir. Azerbaycan'ın rüzgâr ve güneş enerjisi potansiyeli 27 GW'a ulaşırken, Karabağ ve Doğu Zengezur'da ilave 10 GW, Hazar Denizi'nin Azerbaycan sektöründe ise 157 GW rüzgâr enerjisi bulunuyor. Azerbaycan'ın muazzam rüzgâr enerjisi potansiyeli dikkate alındığında Bakü Tersanesi, alternatif enerji sektörünün daha da gelişmesinde öncü rol oynayabilir.

Bakü Tersanesi’nde inşa edilen Academician Khoshbakht Yusifzadeh kimyasal tankeri.

“Zangilan” da öncekiler gibi uluslararası sularda seferler yapmaktadır. Azerbaycan'ın büyüyen ulaştırma ve lojistik potansiyeli, ülkenin yeşil enerjinin genişletilmesine artan odaklanması karşısında gelişen deniz yük taşımacılığı ile birlikte Bakü Tersanesi için büyük fırsatlar sunmaktadır ve bu tersane aha da güçlendirilmektedir.