Muhteşem Bir Müze Gemi: Cutty Sark
Greenwich’de 2006 yılında büyük bir yangına maruz kalan Cutty Sark, muhteşem bir projeyle yeniden yaratıldı.

Yangın öncesi yıllarda oturtulduğu kuruhavuz bu kez turkuaz camlarla kapatılarak, geminin alt kısmının askıya alındığı benzersiz bir müze alanı meydana getirildi. Bu manzarayı tasarlayan ve gerçekleştiren mimari proje, ihtişamı da beraberinde yaratmıştı.

Cutty Sark’ın kıç bodoslamasında Jock Willis’in arması kabartma olarak işlemişti.

Cutty Sark çay ticareti amaçlı olarak yüksek sürat yapması istenen narin yapılı bir gemiydi. 1869’da Kaptan Jock Willis & Sons, London adına inşa edildi. 

Bu gemilere “Tea clipper” adı verilmiştir. Cutty Sark’ın ilk armatörü olan “Beyaz Şapkalı” namıyla tanınmış Jock (John) Willis, babasının kurduğu denizcilik şirketinin ikinci kuşağını meydana getiriyordu. Babasıyla birlikte Çin ile İngiltere arasında sadece çay taşımacılığı yapmaktaydılar. Çayın özel kutularda, ıslanmadan ve olası en kısa zamanda İngiltere’ye ulaştırılması adına narin gövdeli ve daha uzun gemiler tasarladılar. Dört direkli ve yüksek sürat yapan bu gemilere “Clipper” ve çay taşıdıkları için de “Tea Clippers” denildi. 

Cutty Sark İskoçya’daki Dumbarton tersanesinde 1869 yılında inşa edilmeye başlandı. Fakat tamamlamaya çok yakın iken inşaat yarıda kaldı. Geminin sahibi John Willis çay ticareti yapmak amacıyla çok kararlı idi. Bir firma kurmak yerine, Scott & Linton’u geminin inşaatını tamamlamak kaydıyla yeni ortaklarla kabul etti. 

Jock (John) Willis ya da “White Hat Willis- Beyaz Şapkalı Willis” 

Son derece hevesli ve heyecanlı olmalarına karşın bu alanda deneyimsizlerdi. Geminin tasarımcısı Hercules Linton idi. Fakat finansal sıkıntılardan ileri gelen inşaatındaki gecikmeler iflası getirdi ve ancak bazı alacaklılar vasıtasıyla gemi tamamlandı.

1895’de John Willis yaşlandığını ileri sürerek mevcut filosunu sattı. Bu satışta Cutty Sark da Portekizli bir firma tarafından satın alındı ve “Ferreira” adı verildi. Cutty Sark, Ferreira aıdıyla 27 sene genel yük germisi olarak Atlantik ile Portekiz, Afrika’nın Batı sahilleri ve Amerika kıtası arasında seferler yaptı. Ferreira I.Dünya Harbi yıllarında bir Alman denizaltısının hücumundan kaçınmış, fakat yükü kaydığından batma noktasına gelmişti. 1922’de onarım amaçlı olarak yeniden İngiltere’de Falmouth Limanı’na geri döndü.

Fotoğrafta Ferreira 1916 yılında Güney Afrika’da Table Körfezi’nde yedeklenirken
görülmektedir. Kaynak: Royal Museums Greenwich.

Şansı geri dönüyor
Falmouth’da şaşırtıcı bir olay talihsiz yaşamını sona erdirdi; Denizlerdeki yaşamının sonuna yaklaşırken, bir emekli deniz kaptanı Wilfred Dowman tarafından tanındı. Genç bir denizci iken Cutty Sark'a hayran kalan Dowman ve eşi Catharine, Cutty Sark'ı Britanya'ya geri kazandırmaya yemin ettiler. 1924'te onu restore etmek, adını değiştirmek ve Falmouth'da bir öğrenci eğitim gemisi ve ziyaretçi cazibe merkezi olarak açmak için çok yüksek bedeller ödediler.

Cutty Sark’ın son derece renkli bir öyküsü vardır. 
Bu gemilerin Çin-İngiltere arasını ne kadar zamanda alacakları zamanla bir anlamda kumara dönüşmüştü Willis babasına Amerikan dizaynı klipperlerin daha yüksek sürat yapabildiklerini hatırlatmasına rağmen, İngiliz dizaynı gemileri tercih ettiler.

Çay taşımacılığı için İngiliz dizaynı klipperler en uygun gemiler olmalarına karşın, asla Amerikan dizaynı gemilerin süratini yakalayamadılar. 1868’de Aberdeen inşa bir yeni tip klipper olan “Thermopylae”, Londra- Melbourne arasını limandan limana 61 günde almıştı!

Cutty Sark 1954’de Greenwich’deki kuruhavuza alınırken.

Jock Willis, klipperlerin dizaynı ve inşaatı için Hercules Linton’la çalışmıştır. Ancak asıl adı Punjaub olan “The Tweed” isimli klipper Oliver Lang dizaynıydı ve Hindistan’da Bombay’da inşa edilmişti. 

Bu öyküden nakledebileceğimiz bazı kısa bilgiler şöyledir; Azami seyir sürati 17.5 knots’du ve bu sürate erişmesi haliyle rüzgâra ve denizlere bağlıydı. Ayrıca geminin yüksek sürat yapabilmesi kaptanın ve gemi mürettebatının deneyimleri ile mümkün olabilirdi. 

Cutty Sark ortalama 15 knots sürat yaparak 24 saatte 363 deniz mili seyretmek suretiyle bir rekor kırmıştır. Vakıa kendi rekorunu altı günde 2163 deniz mili kat ederek bazı günler 370 deniz mili üstünde yol aldığı da olmuştur. Cutty Sark ile karşılaştırıldığında Thermopylae’in en yüksek rekoru 24 saatte 358 deniz mili kat etmiş olmasıdır. Cutty Sark günümüze kadar gelmiş tek ve diğer Tea Clipper’leri arasında en yüksek seyir süratine sahip gemi olarak tanımlanmaktadır. Stimli gemilerin ortaya çıkmasıyla Yelkenli Tea Clipper’ler zamanla önemlerini yitirmişlerdir.

1869’da aynı zamanda Süveyş Kanalı’nın gemi trafiğine açılmasıyla stimli gemiler Çin’e olan seferlerini daha kısa sürelerde almaya başladılar. Cutty Sark bu nedenle birkaç yıl sonra Avusturalya’dan yün ithal eden tüccarların gözdesi oldu ve seferleri Londra - Sidney olarak değişti. Avusturalya hattında on yıl boyunca en yüksek süratli gemi unvanını korudu. Gemilerde buhar teknolojisinin gelişmesi ve buharlı gemilerde sağlanan yenilikler karşısında Avusturalya hattındaki cazibesini yitiren Cutty Sark, 1895’de Ferreira & Co. isimli bir Portekiz armatörlük firmasına satıldı.  “Ferreira” adı verildi ve senelerce denizlerdeki yolculuğuna devam etti. 1922’de Kaptan Wilfred Dowman tarafından satın alınmak suretiyle müze gemi haline getirildi.

Kaptan Dowman, yeniden “Cutty Sark” adını verdi ve Falmouth ve Cornwall arasındaki kısa seyirlerde bir nev’i eğitim gemisi olarak çalıştırdı. Cutty Sark, Kaptan Dowman’ın 1938’de vefatından sonra Greenhithe’deki Thames Nautical Training College - Thames Denizcilik Eğitim Koleji’ne devredildi. 1954’den itibaren denizcilik öğrenimi görev genç adayların eğitim gemisi oldu. Ayni sürede Londra, Greenwich’deki kuruhavuza alındı. Burada artık bir müze gemisi olarak yeni yaşamına başladı. Cutty Sark artık Greenwich’deki kuruhavuz’da dünya kültürüne, deniz ticaret ve gemi inşa tarihine nadir bir örnek gemi olmuştu.2007 yılına kadar Cutty Sark dünyanın heryerinden gelen gezginler tarafından hayranlıkla gezildi. Ancak Mayıs 2007'de Cutty Sark'ta çıkan yangın üç güverteyi de yaktı. Ancak olabileceği kadar yıkıcı değildi. Derin şaşkınlığa ve üzüntülere rağmen toplumsal sahipleniş ile en iddialı koruma projelerinden biri başladı. Geminin orijinal malzemesinin başka bir yerde işlenmek üzere sökülmesini içeriyordu. Bu nedenle yangın korkunç olmasına ve projeyi ciddi şekilde geciktirmesine rağmen, aslına uygun olarak yenilendi. Dünyanın dört bir yanından gelen cömert destek, Cutty Sark'ın geleceğe hazırlanmasını sağlamıştı! 

Müze gemi olarak Cutty Sark 
Cutty Sark Londra’daki Milli Tarihi Gemileri Sicili’ne kayıtlı en önemli HMS Belfast ve SS Robin ’le birlikte birinci sırada yeralmaktadır. Aynı zamanda demir kemerelere ve ahşap kaplamalara sahip XIX. Yüzyıldan kalmış üç kompozit yelkenli klipper tipi gemiden biri olmaktadır. Diğerleri City of Adelaide’dir. Bu gemi Avusturalya’dadır ve müze gemi olarak korumaya alınmıştır. Üçüncü çay klipper’i ise 1869’da Şili’de Punta Arenas yakınlarında karaya düşmüştür. Geminin iskeleti yakın yıllara kadar görülmekte idi.

Cutty Sark dumanlar içinde 

Cutty Sark yanıyor
Cutty Sark 21 Mayıs 2007’de onarım ve koruma işleri devam ederken aniden patlak veren yangın sonucu çok ağır hasar gördü. 

Alevler Cutty Sark'ı kasıp kavurdu ve dünyada kalan son çay kesme makinesine ve Britanya'nın en önemli denizcilik hazinelerinden birine büyük zarar verdi. XIX. Yüzyıldan kalma geminin 1950'lerden bu yana kuru havuzda bulunduğu Londra'nın güneydoğusundaki Greenwich sakinleri, sabah saat 4.45 civarında bir patlama duyduklarını anlattı. İtfaiye ekipleri, 25 milyon sterlinlik bir yenileme sürecinden geçen kereste ve demir gövdeli gemiyi saran bu yangına müdahale etmek için olası süratle Greenwich’e ulaştı.

138 yıllık geminin geniş kapsamlı restorasyon projesini denetleyen uzmanlar, görünürdeki hasara rağmen, ilk incelemede yapının bir bölümünün sağlam kaldığını ve belki de restore edilebileceğini belirtti. Cutty Sark Trust'ın İcra Kurulu Başkanı Richard Doughty, Cutty Sark'a zarar veren yangının ayrıntılarını açıkladı. Greenwich'teki Cutty Sark'ta bu sabah saat 4.45'te çıkan yangın, Londra İtfaiyesi tarafından sabah 06.28'de söndürüldü.

Yangının ana güvertedeki hasarını gösteren bir fotoğraf. Kaynak: Royal Museums Greenwich. 

Geminin uğradığı ağır hasar, aynı zamanda daha uzun yıllar daha güvenle korunması yanında, müze gemi olarak daha cazip bir gezi alanı olması fikrini de getirdi. Böylece ortaya muhteşem bir tasarım çıktı; bu tasarım ile kuruhavuz turkuaz renkli camlardan oluşan bir fanus haline getiriliyordu. Cutty Sark ise borda trizi hizasından payandalanarak omurgası bir insan boyundan daha yukarılarda askıya alınmıştı. 25 Nisan 2012 günü Kraliçe Mary Elisabeth ve Prens Philip’in onurlandırdığı bir törenle yeniden dünya müze gemileri arasındaki yerini aldı.

Cutty Sark’ın yeniden inşası ve renove edilmesi için gerekli olan 25 milyon Sterling’lik maliyetin 11.75 milyon Sterlinglik kısmı projenin gerçekleştirilmeye başladığı 2006 yılında Heritage Lottery Fund’dan sağlanmıştı. Oscar ödüllü flim yapımcısı Jerry Bruckheimer, Cutty Sark’ın onarımına katkıda bulundu. Bruckheimer tarafından çekilmiş Cutty Sark’a ait fotoğraf koleksiyonu Cutty Sark Koruma Projesi amaçlı olarak 2007 Kasım ayında sergilendi. 2008 Ocak ayında İngiltere’deki tarihi eserlerin korunması, bakımı ve yenilenmesi amaçlı bir piyango şekli olan “Heritage Llottery Fund” yeniden 10 Milyon Sterling gibi bir gelir elde etti. Böylece 35 milyon Sterlinglik maliyetin 30 milyon Sterlinglik kısmı bu fon sayesinde toplanmış oldu.

Kraliçe Elisabeth ve Prens Philip Cutty Sark’ın yeniden doğuşu töreninde.

2008 Haziran ayında İsrail’li denizcilik lideri uluslararası isim Sammy Ofer, Cutty Sark’ın yenilenmesi için 3.3 milyon Sterling bağışladı. Ocak 2009’da Evening Standart Gazetesi onarımın ve yenileme maliyetinin 40 milyon Sterling’in üzerine çıktığını duyurdu. Şubat 2010’da Daily Telegraph ise bu rakamın 46 milyon Sterling olduğunu açıkladı. Nisan 2012’de Cutty Sark, tasarlanan ilk bütçenin çok ötesindeki bir harcama ile, fakat dünyada benzeri olmayan bir yeniden doğuş ile ziyarete açıldı. 

Cutty Sark ilk inşa edildiğinde 16.150 £'a mal olmuştu!
Eğer tüm yelkenler açık olsaydı toplamda 32.000 feet kare büyüklüğünde olurdu. Halat donanımlarının uzunluk toplamı 11 kilometre idi. Ana direk 153 feet yüksekliğinde idi. Gövde bakır ve çinko alaşımıyla kaplanmıştı. Bu, kaya midyeleri ve yumuşakçalar gibi deniz canlılarının kinistinlerden gemiye girmesini önlemek içindi. 

Cutty Sark’ın civadrasındaki umutları, ufukları ve ticarî zenginliği temsil eden kadın heykeli.

Cutty Sark’ı Uzak Doğu’ya yaptığı çay seferleri sırasında gösteren nadir yağlıboya tablolarından biri.

Cutty Sark neden inşa edildi?
Cutty Sark, Çin çay ticareti için özel olarak inşa edildi. Çay yüzyıllardır Asya’da tüketiliyordu, ancak 1650’lere kadar Britanya’ya ulaşmadı. Başlangıçta tıbbi özellikleriyle övülen çay, çoğunlukla zenginler tarafından seviliyordu. Ancak kısmen geniş bir kaçakçılık ağı sayesinde her yerde aranır oldu. Kaçakçılığı sona erdirmek için çay vergileri düşürüldü ve 19. Yüzyılın başlarında çalışan aileler günde iki kez çay tüketiyordu. Yalnızca 1869’da 28 milyon kilogramın üzerinde ithalat yapıldığı için, bu aynı zamanda büyük bir işti.

Londra’da tahliye edilen ilk çayı tüketmek Victorialılar arasında geliştirilen bir moda haline gelmişti. Bu moda “Büyük çay yarışlarını” yarattı ve yoğun bir rekabet ruhunu teşvik etti: Bu nedenle ince uzun gövdeli bir gemi olarak Cutty Sark yelkenleriyle çok yüksek süratli seyir yapabilecek şekilde tasarlandı.

Cutty Sark ilk yolculuğunda 15 Şubat 1870’de Şangay'a gitmek üzere Londra'dan ayrıldı. Bu yolculukta şarap, alkollü içkiler, bira ve mamul mallardan oluşan genel bir kargo yüklüydü. 31 Mayıs’ta başarıyla Çin’e ulaştıktan sonra gemiye 1.305.812 lbs çay yüklendi. Gemi, Şangay limanında sadece 25 gün kaldıktan sonra yelkenleri rüzgarlarda dolarak Londra’ya geri döndü ve aynı yılın 13 Ekim'inde Londra’ya ulaştı. 

Cutty Sark'ın çay seferleri Süveyş Kanalı yüzünden yarıda kaldı.
Cutty Sark'ın denize indirilmesiyle aynı hafta açılan Süveyş Kanalı, Çin'e olan yolculuğu 3.000 milden fazla kısaltmıştır. Gemiler artık Afrika kıtasını baştan başa dolaşmak yerine Akdeniz'i ve kanalı geçerek Hint Okyanusu'na ulaşabiliyordu.

Ancak Cutty Sark gibi yelkenli gemiler için pratik bir seçenek değildi. Akdeniz'de ve Süveyş Kanalı’nda zorlu rüzgâr koşulları vardı ve üstesinden gelinmesi gereken pahalı geçiş ücretleri vardı. Bunun yerine buharlı gemiler artık bu "kısa yoldan" yararlanarak daha fazla miktarda çay yükleyebilir ve Cutty Sark'ın umduğundan en az on gün önce Londra'ya dönebilirdi. Manda buharlı gemiler kazandı ve sadece sekiz yolculuktan sonra Cutty Sark, inşa edildiği ticaretten ayrılmak zorunda kaldı. 

Cutty Sark hangi rekorları kırdı?
Cutty Sark, çay ticaretini bıraktıktan sonra 1883 yılında Avustralya yün ticareti taşımacılığına girdi. Gemi, rakiplerinden en az 25 gün önce Londra'ya döndü ve bu, en başarılı döneminin başlangıcı oldu. İki yıl sonra Richard Woodget geminin kaptanı oldu. On yıllık hizmetinde gemisinden ve adamlarından en iyi şekilde yararlanmayı başardı. 1886'da gemiyi Sidney'den Londra'ya rekor kıran 73 günde geri getirdi. Kaptan Woodget, Horn Burnu çevresindeki 'Kükreyen Kırklar' alize rüzgarlarını yakalamak için önceki kaptanlardan çok daha deneyimli idi. Bu, geminin buzdağlarıyla, şiddetli fırtınalarla ve denizlerle karşılaştığı anlamına geliyordu. Woodget fotoğrafçılığa bu yıllarda başlamış ve bize Cutty Sark'taki yaşamın paha biçilmez bir kaydını bırakmıştır.

 
Çağdaş bilgeç gezgin Doğan Bayın Cutty Sark’ın güvertesinde.

Tarihi Korumak, kültür anlayışı demektir.
Lloyd’s of London Press temsilcisi olarak çalıştığım yıllarda Londra’dan zaman zaman Greenwich’e giderdim. Greenwich bence benzersiz güzellikler kasabasıdır. Asıl amacım ise Greenwich’de birkaç kez Cutty Sark gemi müzesini gezmek olmuştur. Londra’ya seyahat edecek denizci dostlara gitmediler ise; Greenwich’e gitmelerini ve Cutty Sark gemi müzesini gezmelerini tavsiye ederim. 

Bu çalışmamın ilk yayınından sonra Greenwich’e gittiklerini bildiren bazı değerli okurlardan sevecen mesajlar aldım. Bu mesajlardan bir Deniz Ticaret Hukuku alanında yıllardır takdirle tanıdığım Av. Sema Yerlikaya ve diğeri fotoğraf da göndermiş olan “Bilgeç gezgin” diye tanımladığım Doğan Bayın.

Afyon ve çay savaşları unutulmamaktadır. Cutty Sark ise bu yılları anımsatan bir müze gemi olarak sergilenmektedir. Halen Cutty Sark 1957 yılında tamamen restore edildikten Londra'nın Greenwich kasabasında müze gemisi olarak büyük bir ziyaretçi ilgisini çekmektedir ve Londra'daki 2012 Yaz Olimpiyatları sırasında halka açılmıştır.

Cutty Sark gibi gemileri korumak, gemi müzeleri tesis etmek, gelecek kuşakların denizcilik tarihinin önemini takdir etmesini sağlamak ve sahiplenmek adına, kültür anlayışı demektir.